18/03/22  ━━   10 min read

Το Σύνδρομο Σχετικής Έλλειψης Ενέργειας στον Αθλητισμό (Relative Energy Deficiency in Sport, RED–S) είναι μια διαταραχή που πλήττει αρκετούς αθλητές και συχνά παραμένει μη διαγνωσμένη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Από το 2018, το RED-S αποτελεί το εξελιγμένο κλινικό μοντέλο της διαταραχής που προηγουμένως περιγραφόταν ως “Αθλητική Τριάδα Γυναικών” (Female Athlete Triad), η οποία εξ’ ορισμού αφορά γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας, με κύρια έκφρασή του σε πρωταθλήτριες υψηλού επιπέδου, και τα εξής 3 βασικά χαρακτηριστικά: αμηνόρροια (απουσία περιόδου / εμμήνου ρύσεως), διαταραγμένη πρόσληψη τροφής και μειωμένη οστική πυκνότητα. Η αναγκαιότητα για τη χρήση του εξελιγμένου κλινικού όρου RED-S προέκυψε από μια πληθώρα επιστημονικών δεδομένων που κατέδειξαν ότι η χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας εμφανίζεται τόσο σε γυναίκες όσο και σε άντρες αθλητές και συνδέεται με ένα εκτεταμένο εύρος δυσμενών επιπτώσεων  για την υγεία και την αθλητική επίδοση.

Figure adapted from: IOC consensus statement (2018)

 
Διαθεσιμότητα ενέργειας στον αθλητισμό

Το ανθρώπινο σώμα έχει ανάγκη από ενέργεια μέσω της τροφής, με τη μορφή θερμίδων αλλά και θρεπτικών συστατικών, προκειμένου να εκτελέσει τις κυτταρικές και μεταβολικές λειτουργίες που απαιτούνται για την υποστήριξη της ζωής και την επίτευξη καλής υγείας. Για τον αθλητή, οι ανάγκες σε ενέργεια (θερμίδες) είναι αυξημένες προκειμένου να πληρούνται οι απαιτήσεις του σώματος και του αθλήματος τόσο κατά τη διάρκεια της προπόνησης όσο και μετά από αυτήν.

Ο όρος διαθεσιμότητα ενέργειας, λοιπόν, αναφέρεται στη διαθέσιμη ενέργεια που προκύπτει από την αφαίρεση των θερμίδων που δαπανώνται μέσω της άσκησης από αυτές που προσλαμβάνονται μέσω της τροφής, με το αποτέλεσμα να εκφράζεται σε σχέση με την άλιπη μάζα σώματος του ατόμου ώστε να αντικατοπτρίσει τους πιο μεταβολικά ενεργούς ιστούς:

Energy Availability (EA) = Energy Intake (EI, kcal) – Exercise Energy Expenditure (EEE, kcal) / Fat Free Mass (FFM, kg)

Έτσι, με τη χρήση αυτής της εξίσωσης μπορεί να διαπιστωθεί εάν ένας αθλητής έχει επαρκή, μειωμένη ή χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας:

Ομάδες κινδύνου για χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας RED–S

Η χαμηλή ενεργειακή διαθεσιμότητα λόγω της μη πρόσληψης των απαραίτητων θερμίδων για τη συνδυαστική υποστήριξη τόσο των φυσιολογικών λειτουργιών του σώματος όσο και της απαιτητικής προπόνησης και αγωνιστικής περιόδου, μπορεί να επηρεάσει αθλητές και αθλήτριες όλων των ηλικιών. Μάλιστα, εμφανίζεται με ιδιαίτερα αυξημένη συχνότητα σε συγκεκριμένα αθλήματα στα οποία το χαμηλό σωματικό βάρος προσφέρει κάποιο πλεονέκτημα. Στις περιπτώσεις αυτές, μάλιστα, οι αθλητές συνήθως προσπαθούν σκόπιμα να μειώσουν το σωματικό τους βάρος.

Οι αθλητές που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας είναι:

• Οι νεαροί αθλητές, καθώς διανύουν μια περίοδο ανάπτυξης η οποία συνοδεύεται από υψηλές διατροφικές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούνται για την υγιή τους μετάβαση στην ενηλικίωση.
• Οι αθλητές υψηλού επιπέδου, καθώς η ανταγωνιστική φύση του αθλήματος στο elite επίπεδό τους και η πειθαρχημένη τους φύση μπορούν να τους οδηγήσουν σε ακρότητες προκειμένου να πετύχουν τη βέλτιστη σύσταση σώματος για το άθλημά τους. Στην εξίσωση αυτή, συχνά έρχεται να προστεθεί και ο ρόλος των προπονητών που σε κάποιες περιπτώσεις ασκούν υπερβολική πίεση σε ζητήματα σωματικού βάρους και διατροφής.
• Οι αθλητές αντοχής (ποδηλασία, κωπηλασία, δρομικά αγωνίσματα στίβου, μαραθώνιος, κολύμβηση κ.α.), καθώς γνωρίζουν ότι το χαμηλό σωματικό βάρος αποτελεί πλεονέκτημα για το άθλημά τους, και συνεπώς είναι πιο επιρρεπείς στο να προσπαθήσουν να φτάσουν ή να διατηρήσουν ένα πολύ χαμηλό σωματικό βάρος.
• Οι αθλητές σε αισθητικά αθλήματα (ενόργανη γυμναστική, καλλιτεχνικό πατινάζ στον πάγο αλλά και μπαλέτο), όπου η έμφαση που δίδεται σε μια καλλίγραμμη εικόνα σώματος τόσο για αισθητικούς όσο και για τεχνικούς λόγους, μεγενθύνει τον κίνδυνο υιοθέτησης διατροφικών συμπεριφορών που εύκολα μπορεί να οδηγήσουν σε χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας.

Προσοχή: Το RED-S μπορεί επίσης να εμφανιστεί ακούσια σε οποιονδήποτε αθλητή κατά τη διάρκεια κύκλων αυξημένου προπονητικού φορτίου, όπου η διατροφή δεν έχει προσαρμοστεί στις αυξημένες καύσεις του σώματος.

 Πώς το RED–S επηρεάζει την υγεία και την αθλητική επίδοση;

Το σώμα μπορεί να προσαρμοστεί σε κατάσταση χαμηλής ενεργειακής διαθεσιμότητας, δίνοντας προτεραιότητα μόνο σε συγκεκριμένες φυσιολογικές λειτουργίες και παρακάμπτοντας κάποιες άλλες, ούτως ώστε να διαφυλάξει πολύτιμη ενέργεια για τις επείγουσες διεργασίες. Πιο απλά, θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε το σώμα των αθλητών που έχουν RED-S με ένα κινητό τηλέφωνο που μπαίνει σε “power saving mοde”, διακόπτοντας τη λειτουργία ορισμένων applications ώστε να εξοικονομήσει ενέργεια για τις πιο σημαντικές του λειτουργίες.

Σε αρχική φάση, ο αθλητής βιώνει μια πρόωρη κόπωση κατά τη διάρκεια της προπόνησης. Ωστόσο, καθώς το έλλειμμα ενέργειας σταδιακά εντείνεται, μπορεί να επέλθει πραγματική απώλεια σωματικής δύναμης και μυϊκού ιστού, διότι το σώμα μπαίνει στη διαδικασία να καταβολίσει σκελετικούς μύες προκειμένου να υποστηρίξει πιο σημαντικές λειτουργίες του σώματος, όπως η αναπνοή και η καρδιακή λειτουργία. Εάν το RED-S παραμένει αδιάγνωστο για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι επιπτώσεις για την υγεία σοβαρεύουν αφού οδηγούν σε αδυναμία επίτευξης της μέγιστης οστικής μάζας στους νεαρούς αθλητές, ή μη αναστρέψιμη μείωση οστικής πυκνότητας σε ενήλικους αθλητές.

Συνοπτικά, οι πιθανές επιπτώσεις του RED-S για την υγεία, οι οποίες σχετίζονται στο σύνολό τους με την επίδοση στα αθλήματα αντοχής, είναι οι εξής:

• Ενδοκρινολογικές / ορμονικές διαταραχές: χαμηλά επίπεδα ορμονών LH και FSH, με συνεπαγόμενη μειωμένη λειτουργία ωοθηκών και μειωμένη έκκριση οιστρογόνων που οδηγούν σε αμηνόρροια, προβλήματα γονιμότητας και μείωση οστικής πυκνότητας στις γυναίκες – αντιστοίχως, προκύπτουν μειωμένα επίπεδα τεστοστερόνης στους άντρες, που επίσης επιδρούν αρνητικά στην υγεία των οστών
• Υγεία των οστών: μείωση οστικής πυκνότητας και στα δύο φύλα, με συναπεγόμενο αυξημένο κίνδυνο καταγμάτων κόπωσης
• Μεταβολική διαταραχή: μείωση μεταβολικού ρυθμού ηρεμίας (RMR), μειωμένη απόδοση αντοχής
• Αιματολογικές διαταραχές: χαμηλά επιπέδα σιδήρου και φερριτίνης
• Καρδιαγγειακή υγεία: ενδοθηλιακή δυσλειτουργία και δυσλιπιδαιμία σε αθλήτριες με αμηνόρροια
• Διαταραγμένη λειτουργία ανοσοποιητικού: αυξημένη πιθανότητα μόλυνσης
• Γαστρεντερικές διαταραχές: καθυστερημένη γαστρική κένωση, μειωμένη απορρόφηση θρεπτικών συστατικών, δυσκοιλιότητα
• Μειωμένος νευρομυϊκός συντονισμός: κίνδυνος τραυματισμού
• Αδυναμία συγκέντρωσης: κακή συγκέντρωση δίχως δυνατότητα βελτίωσης παρά την τακτική προπόνηση

 Προειδοποιητικά σημάδια RED–S

Η χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας RED-S συχνά περνάει απαρατήρητη, ιδίως στην αρχική της φάση, με αποτέλεσμα οι δυσμενείς επιπτώσεις αυτής για την υγεία να εξελίσσονται προοδευτικά. Εάν είστε αθλητής ή αθλήτρια και έχετε εμφανίσει κάποια από τα παρακάτω συμπτώματα, ίσως ήρθε η ώρα να αναθεωρήσετε τις πρακτικές που εφαρμόζετε μέχρι σήμερα και να ζητήσετε άμεσα τη βοήθεια ειδικού:

Κλινικά συμπτώματα

• Αμηνόρροια στις αθλήτριες, ειδικότερα λειτουργική υποθαλαμική αμηνόρροια λόγω μειωμένης έκκρισης ορμονών LH, FSH και οιστρογόνων, γεγόνος που επιδρά αρνητικά στη γονιμότητα και την οστική πυκνότητα
• Αφυδάτωση
• Γαστρεντερικές διαταραχές
• Υποθερμία (δυσανεξία στο κρύο)
• Καρδιακές ανωμαλίες, όπως βραδυκαρδία ή ορθόσταση
• Κατάγματα κόπωσης, λόγω μειωμένης οστικής πυκνότητας και στα δύο φύλα
• Τραυματισμοί από υπέρχρηση
• Σημαντική απώλεια βάρους
• Μυϊκές κράμπες, αδυναμία ή κόπωση
• Προβλήματα σε δόντια και ούλα

Ψυχολογικά & συμπεριφορικά συμπτώματα

• Άγχος ή κατάθλιψη
• Πεποίθηση ότι το άτομο έχει πλεονάζον βάρος, παρά τα χαμηλά ποσοστά σωματικού λίπους
• Σωματική άσκηση πέρα αυτής που απαιτείται για το άθλημα
• Δυσκολία συγκέντρωσης
• Συνεχής ενασχόληση με το σωματικό βάρος και το φαγητό
• Αποφυγή καταστάσεων και συναθροίσεων στις οποίες υπάρχει φαγητό
• Χρήση καθαρτικών, χαπιών αδυνατίσματος κ.α.

Διατροφική διαχείριση RED–S

Εάν είστε αθλητής ή αθλήτρια και υποψιάζεστε ότι έχετε χαμηλή διαθεσιμότητα ενέργειας RED-S, θα πρέπει να απευθυνθείτε σε έμπειρο αθλητικό διαιτολόγο-διατροφολόγο καταρχήν για αξιολόγηση της διατροφικής σας συπεριφοράς, των συμπτωμάτων που βιώνετε αλλά και των διατροφικών απαιτήσεων του αθλήματός σας, και εν συνεχεία για την ορθή διατροφική υποστήριξη και καθοδήγηση με στόχο τη σωστή θρέψη παράλληλα με την επίτευξη βέλτιστης αθλητικής απόδοσης.

Μερικές χρήσιμες συμβουλές για την πρόληψη του RED–S είναι οι παρακάτω:

• Περιορίστε το ζύγισμα σε 1 φορά την εβδομάδα και όχι παραπάνω.
• Συνειδητοποιήστε ότι οι πιο αδύνατοι αθλητές δεν είναι απαραίτητα πιο γρήγοροι ή πιο ανταγωνιστικοί.
• Αξιολογήστε τις δικές σας ικανότητες, στοχεύστε στην αυτο-βελτίωση και αποφύγετε να συγκρίνετε διαρκώς τον εαυτό σας με άλλους αθλητές. Άλλωστε το βέλτιστο βάρος για την υγεία και την καλή αθλητική επίδοση είναι διαφορετικό για τον καθένα.
• Συνειδητοποιήστε ότι η υγεία σας είναι πιο σημαντική από ένα πιθανό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, και χωρίς την υγεία η νίκη δεν μπορεί να επιτευχθεί.
• Σκεφτείτε τις θερμίδες ως καύσιμο για την επίδοσή σας: Προτού υιοθετήσετε μια εξαντλητική διατροφή συμβουλευτείτε έναν διαιτολόγο-διατροφολόγο που έχει τη γνώση και την εμπειρία να σας παρέχει εξατομικευμένες συστάσεις για την επίτευξη του βέλτιστου βάρους και την ενίσχυση της αθλητικής σας επίδοσης.

Πηγές

• Brown University, Relative Energy Deficiency in Sport (RED-S)
• Dipla et al. (2021) Relative energy deficiency in sports (RED-S): elucidation of endocrine changes affecting the health of males and females. Hormones
• Mountjoy et al. (2018) IOC consensus statement on relative energy deficiency in sport (RED-S): 2018 update. British Journal of Sports Medicine